ΙΣΤΟΡΙΑ | Το πρώτο σχέδιο για διεθνή έλεγχο στα δημοσιονομικά

Του Τάκη Κατσιμάρδου

Για πρώτη φορά ζήτημα οικονομικού -κι όχι μόνο- ελέγχου των ξένων δανειστών επί της Ελλάδας τίθεται επισήμως στις αρχές της δεκαετίας του 1840. Οι Έλληνες βιώνουν τότε μια τρομερή και φοβερή οικονομική κρίση. Αυλή και κυβέρνηση εφαρμόζουν, κατ΄ επιταγή των Μεγάλων Δυνάμεων, που είναι και οι πιστωτές της, ένα πρώιμο «πρόγραμμα λιτότητας», όπως θα λέγαμε σήμερα. Το αποτέλεσμα είναι ν΄ απειλούνται μ΄ εξόντωση δια της πείνας μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Η Ελλάδα αδυνατεί , όμως, να καταβάλει τα τοκογλυφικά τοκοχρεολύσια (δάνεια ανεξαρτησίας 1824 και 1825 και δάνειο των 60 εκατ. φράγκων το 1832). Η επιβολή οικονομικού ελέγχου ήταν σύμφωνη με τους δανειακούς όρους του οθωνικού δανείου.

Σύμφωνα με τη συνθήκη (υπογράφεται από τη Βαυαρία κα τις Τρεις Δυνάμεις, ερήμην της Ελλάδας, ενόψει της έλευσης του Οθωνα) το ελληνικό κράτος είναι υποχρεωμένο να «αφιερώσι προπαντός άλλου εξόδου εις την πληρωμήν των τόκων και του χρεολυσίου του δανείου τας πρώτας εισπράξεις του δημοσίου ταμείου». Όριζε, επιπλέον, ότι «οι διπλωματικοί αντιπρόσωποι των τριών Αυλών θέλουσιν επιφορτισθή να επαγρυπνώσιν εις την εκτέλεσιν του όρου».
ΙΣΤΟΡΙΑ | Το πρώτο σχέδιο για διεθνή έλεγχο στα δημοσιονομικά

Συμφέροντα
Το 1843, για πολλούς και διάφορους λόγους, που σχετίζονται με τις πολιτικές και τα ετερόκλητα συμφέροντα Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας απέναντι στην Ελλάδα, σήμανε η ώρα να ενεργοποιηθεί ο όρος.

Μ΄ αφορμή την αδυναμία της Ελλάδας να καταβάλει τοκοχρεολύσια οι Τρεις Προστάτιδες επιβάλλουν με Πρωτόκολλο, που υπογράφουν στο Λονδίνο (Ιούλιος 1843), αποικιακού τύπου μέτρα:

Η Ελλάδα υποχρεωνόταν να καταβάλει περίπου 3,7 εκατ. φράγκα το χρόνο για τοκοχρεολύσια. Το ποσό ήταν υπέρογκο, όπως παρατηρούν όλοι οι μελετητές. Ισοδυναμούσε με 25% - 30% των τακτικών εσόδων του προϋπολογισμού και έτσι περιόριζε, μέχρι μηδενισμού τις δημόσιες δαπάνες.
Για την τακτική εξόφληση του χρέους προορίζονταν οι εισπράξεις του κράτους από τους τελωνειακούς δασμούς, τους φόρους χαρτοσήμου, τους έγγειους φόρους κι άλλα φορολογικά έσοδα.
Οι τρεις πρεσβευτές στην Αθήνα θα επέβλεπαν την εφαρμογή του Πρωτοκόλλου - «μνημονίου» και ο τραπεζικός οίκος Rothshild (ήταν ο δανειστής των 60 εκατ. του 1832) θα εισέπραττε ο ίδιος τα χρέη στην Αθήνα.
Η ελληνική κυβέρνηση υποχρεώθηκε να δίνει στους πρεσβευτές αναφορά για κάθε οικονομικό στοιχείο, προκειμένου να κρίνεται αν είναι συμβατό με την εξασφάλιση καταβολής των τοκοχρεολυσίων.

Πέραν αυτών, είναι χαρακτηριστικό ότι οι τόκοι, που είχαν προκαταβληθεί από τις εγγυήτριες Τρεις Δυνάμεις, θα καταβάλονταν επιπλέον με μηνιαία έντοκα γραμμάτια (5% τόκος)! Δηλαδή, οι πρεσβευτές θα έπαιρναν στις αρχές κάθε μήνα τα γραμμάτια, που θα ήταν πληρωτέα στο τέλος του!

«Μνημόνιο»
Η κυβέρνηση θα αναγκαστεί να υπογράψει το «μνημόνιο» στις 2 Σεπτεμβρίου, την παραμονή της επανάστασης του 1843. Αν και το περιεχόμενό του, σε βασικές γραμμές είχε γίνει γνωστό νωρίτερα, προκαλώντας σάλο, η αποδοχή του θα είναι η ταφόπλακα της μοναρχίας του Οθωνα. Η άμεση ανάληψη και της οικονομικής διακυβέρνησης από τους «εκτελεστές» του όρου, τότε, θα ματαιωθεί με την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου.

Η εκτέλεση των όρων του δανείου που «γέννησε» τη μοναρχία στην Ελλάδα κατέλυσε τη μοναρχία, όπως σημειώνει οξυδερκής οικονομολόγος του 19ου αιώνα. Μια δεκαπενταετία αργότερα, η πρώτη διεθνής «τρόικα» για τα ελληνικά οικονομικά θα πάρει σάρκα και οστά. Αυτό, όμως είναι ένα άλλο κεφάλαιο της ιστορίας του οικονομικού ελέγχου, μετά τη στάση πληρωμών του 1843.

Ναυάγησε λόγω της Επανάστασης του 1843

Ολες οι βασιλικές πηγές της περιόδου συμπίπτουν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ότι η οικονομική συμφωνία, που αναγκάστηκε ν' αποδεχθεί η οθωνική κυβέρνηση «συνετέλεσεν ίνα εμψυχώση την συνωμοσίαν» (έτσι ονόμαζαν την επανάσταση). Είτε μ' άλλη διατύπωση: «αι οικονομικαί δυσχέρειαι εν μέσω τόσων ανωμάλων περιστάσεων, αι επεμβάσεις των πρεσβευτών και εις αυτά τα ελάχιστα... προεκάλεσαν τοιαύτην κατάστασιν, ώστε πάντες προέβλεπον την επερχομένην θύελλαν...».

Ο πρώτος ιστορικός των εθνικών δανείων Α. Ανδρεάδης αποτιμώντας τον όρο αυτό σημειώνει: « Η έκτη αύτη παράγραφος του άρθρου 12 της συνθήκης του 1832 είναι αξία πάσης προσοχής, καθ' ότι περιέχει εν σπέρματι τον θεσμόν του διεθνούς ελέγχου. Και είναι μεν αληθές ότι το κείμενον τούτον δεν εφηρμόσθη ποτέ, αλλ' αφ' ετέρου, ότι από του 1832 προεβλέπετο διά συνθήκης, συναφθείσης μετά τρίτου η επιβολή διεθνούς ελέγχου εις ελεύθερον κράτος, είναι πράγμα ικανώς καινοφανές, άκρως δε χαρακτηριστικόν της μελλούσης ημών δημοσιονομικής ιστορίας». Με λίγα λόγια, όπως σχολιάζει ο κλασικός ιστορικός για την περίοδο Τζον Πετρόπουλος, «οι δυνάμεις όχι μόνο κατέλυαν τη δημοσιονομική αυτονομία της Ελλάδας, αλλά και την εξανάγκαζαν να μειώσει τις δαπάνες της κατά 3,5 εκατ. φράγκα. Οι περικοπές που είχαν ήδη χαρακτηριστεί δραστικές δεν είχαν ούτε καν προσεγγίσει το ποσό που όριζε η σύμβαση. Η συλλογική ενέργεια των προστάτιδων δυνάμεων έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκρηξη της επανάστασης (3 Σεπτεμβρίου του 1843)». Στην πιο πρόσφατη κοινοβουλευτική ιστορία (Γ. Ρωμαίος «Η περιπέτεια του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα») η οικονομική διάσταση αξιολογείται ως ένας από τους δυο λόγους της επαναστατικής έκρηξης (ο άλλος ήταν η διαρροή των «συνωμοτικών» σχεδίων): «... Η προκλητική παρέμβαση των ξένων δυνάμεων, με την επιβολή οικονομικού ελέγχου... εξόργισε την κοινή γνώμη...».

«Ενα αθώο ψεύδος» για να μη θιγούν οι Έλληνες...

Συνηθισμένα τα βουνά από τα χιόνια και... η Ελλάδα από συζητήσεις και πρακτικές για «ξενικό» έλεγχο στα δημοσιονομικά της. Με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα κυριαρχικά δικαιώματα και την εθνική ανεξαρτησία της. Βεβαίως, οι συζητήσεις γίνονται κάθε φορά σε ριζικά διαφορετικές εποχές και δεν προσφέρονται συνήθως για εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων. Πάντως, υπάρχει ένας κοινός πυρήνας. Από τη μια η υπερχρεωμένη Ελλάδα, που δεν μπορεί ν΄ ανταποκριθεί στις δανειακές υποχρεώσεις της, ούτε να συνάψει δάνεια από τις διεθνείς χρηματαγορές. Από την άλλη οι πιστωτές, που απαιτούν δρακόντεια εγγυητικά μέτρα για να εξασφαλιστούν. Ο πρώτος «τεχνοκράτης - επίτροπος»» έρχεται στη χώρα επί Καποδίστρια.

Το 1831 ο Κυβερνήτης για μη θίξει το φιλότιμο των Ελλήνων και «λόγω της υπερευαισθησίας των εντοπίων προκειμένου περί της χρησιμοποιήσεως ξένων εις διαφόρους δημοσίας υπηρεσίας», κατέφυγε σ΄ «ένα αθώο ψεύδος».

Παρουσίασε τον Γάλλο επιχειρηματία και οικονομολόγο Α. Ρενί ως «σύμβολο της Κυβερνήσεως επί των Οικονομικών». Υποτίθεται ότι ερχόταν στη χώρα ως απεσταλμένος του Ελβετού τραπεζίτη Ι. Εϋνάρδου, για να βοηθήσει στην ανεύρεση εξωτερικού δανείου κι όχι να χειριστεί τα δημόσια οικονομικά.

Ο Ρενί θα είναι μικρός «τσάρος» της οικονομίας για μια δεκαετία, αφού μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, θα κληθεί ξανά από τους Βαυαρούς να διευθύνει τα οικονομικά. Στη θέση αυτή θα παραμείνει ως το θάνατό του το 1841.

Το ζήτημα του ελέγχου των οικονομικών και η εγκατάσταση στη χώρα κάποιου είδους επιτροπείας θα τεθεί το επόμενα χρόνια από τους πιστωτές του ελληνικού δημοσίου.

Θα τίθεται και θα ξανατίθεται, με διάφορες αφορμές, ως το τέλος του αιώνα από τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων. Για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους, σε συνδυασμό με τις τακτικές τους για το Ανατολικό Ζήτημα.

Θα χρειαστεί να προηγηθεί ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, ώστε να επιβληθεί με τη μορφή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου.